4 Mei Hollandsche Schouwburg 2019
Lieve mensen,
Ik vind het een eer maar ik voel ook een zekere huiver om op deze zo beladen plek te mogen spreken. Het is een plek die symbool staat voor het proces van ontrechting waaraan de Joden tijdens de bezetting werden onderworpen. In Juni 1941 werd de Hollandsche Schouwburg omgedoopt in de Joodsche Schouwburg en werd het de enige plek waar Joodse musici, Joodse acteurs en actrices, cabaretiers nog mochten optreden en dat voor een uitsluitend Joods publiek. Ik heb een foto van mijn moeder die zangeres was, die er heeft gezongen.
Vanaf 30 juni ’42 mocht het publiek alleen nog maar ’s middags komen omdat de avondklok was ingesteld (tussen acht uur ’s avond en zes uur ’s ochtends geen Jood op straat). Een nieuwe voorbereiding voor de deportatie.
Zoals de maand tevoren de verplichting voor alle Joden ouder dan zes jaar, om de gele ster met het woord Jood zichtbaar op hun kleren te dragen.
En vervolgens werd de Schouwburg op 20 juli 1942 de verzamelplaats waar vandaan zo’n 45.000 Joden naar het doorgangskamp Westerbork zijn versleept, het tussenstation voor deportatie naar Auschwitz, Sobibor, Bergen Belsen. Onder die velen ook mijn ouders en ik zelf, ik vanuit de crèche, de dependence van de Schouwburg, hier aan de overkant.
Al weet ik dat er naast de Joden ook andere Nederlanders: soldaten, mariniers en burgerslachtoffers van de oorlog te herdenken zijn, mijn persoonlijke betrokkenheid ligt bij de 104.000 Joden die in de kampen werden vermoord of door honger en ziekte omkwamen. Ik herdenk ze tegen mijn zin bijna dagelijks, dat geldt niet voor iedereen. Maar wat wel geldt voor iedereen hier vanavond is dat je er niet onderuit komt je proberen voor te stellen hoe het was om als Jood niet meer in de tram te mogen, niet naar de bioscoop te mogen gaan, alleen in
Joodse winkels te mogen kopen, niet meer naar het park en niet meer naar het strand te mogen, helemaal niet meer te mogen reizen, langzaam maar onverbiddelijk ontrecht te worden.
Herdenken is letterlijk opnieuw denken. Herdenken zonder te denken heeft weinig betekenis. Laten we het dus vooral met de herinnering aan die ontrechting, die aan het grote moorden vooraf ging, denken over het heden.
Weten degenen die het hebben over die prachtige cultuur van ons in Nederland, die zij zo zeer willen verdedigen dat ze graag de grenzen willen sluiten voor niet Europese vluchtelingen, die een beetje anders zijn dan zij of dan wij, zijn die er zich van bewust dat Nederland een bittere traditie heeft van het sluiten van grenzen.
In 1937 gebeurde dat al en 1938 mochten na Kristalnacht in Duitsland – in godsnaam je moest toch wat – een handjevol Joodse kinderen zonder hun ouders ons land binnen komen. Maar ze moesten ons land dan wel liefst als doorvoerland zien en het mocht ze niet te aantrek-kelijk gemaakt worden om te blijven.
Gaat er een belletje rinkelen? We leven in een globaliserende wereld, maar de nationalistische reacties op die globalisering zijn veel gevaarlijker dan die globalisering zelf. We zitten met Putin, met Netanyahu die zegt dat hij de nederzettingen wil annexeren, met Trump die opnieuw opdracht geeft om ouders en kinderen bij de grens te scheiden (zoals dat hier gebeurde in de jaren ‘42/’43) en dan hebben we het nog niet eens over Erdogan, Orban en Xi.
Wat te doen? Het eerste is je bewust te zijn van wat er gezegd wordt en wat er gebeurt, en niet weg te kijken. Je bewust zijn van de beperkte invloed die we hebben op het mondiale gebeuren, maar die kleine invloed die we wel hebben proberen uit te oefenen. Lid worden van een vakbond, een politieke partij, je opgeven om een vluchteling taalles te geven of op andere manier te helpen met inburgeren. Alert te zijn op vreemdelingenafkeer, wat de wat nettere vorm is van racisme, antisemitisme en vreemdelingenhaat.
Op deze dag en op deze plek ontkom ik er niet aan om terug te komen op het meest persoonlijke, dat ook verband houdt met herdenken op deze plek: 10 jaar geleden sprak Evelien Gans hier, mijn geliefde, die er niet meer is. En wat sprak ze goed over het met de ontrechting verwante thema van de vernedering. Ik citeer haar: Zoveel vormen, gradaties en variaties van vernedering, toen en nu. Het handjevol scholieren in de trein dat een klasgenootje treitert omdat zij van andere muziek houdt. Marokkaanse voetbalvandalen die als straf het stadion zouden moeten schoonmaken met een tandenborstel. (Dat was een voorstel van Wilders) De man met het keppeltje die wordt uitgescholden. Het gaat om groepsvorming en zelfverheffing, om voorbode en onderdeel van discriminatie of vervolging.
Vanavond zijn we hier om de rabbijn te gedenken die gedwongen werd naakt, op een stoel staand, een toespraak ter ere van Duitsland te houden. En – ik citeer nog steeds: Ook de Hollandsche Schouwburg was een oord van vernedering. Jacques Presser beschrijft hoe een dronken SS’er ’s nachts alle slapers sommeert om op te staan en hun schoenen en kousen uit te trekken. Na inspectie volgt het oordeel.
Tien mensen hebben schone voeten; zij mogen de Schouwburg verlaten. De rest moet blijven.
Evelien, die ik vreselijk mis, was bijzonder hoogleraar Moderne Joodse Geschiedenis en er was veel dialoog tussen ons over de Shoah, tussen haar als betrokken wetenschapper, waarvan de vader ondergedoken was en waarvan de moeder actief was geweest in het verzet, en mij als overlevende van die Shoah.
Ik sluit af met het gedicht dat ik over die dialoog heb geschreven:
Ik is een ander
We hebben vaker dat gesprek gevoerd
over het kamp. Jij zegt: het is toch anders wanneer het niet je zelf betreft.
En ik: je hoeft toch ook niet zwart te zijn
om in te kunnen voelen wat Apartheid
als schrijver wil jij dat toch ook, je leeft je in en als je goed bent lukt dat toch.
Dat zijn de goede dagen
maar steeds wanneer herinnering
me onverhoeds bespringt
ben ik het met je eens.
Het is niet voor te stellen
niet eens voor wie het zelf beleefde.
© 2019, Frank Diamand
Een vriend en oudere Barlaeaan sprak in De Hollandsche Schouwburg, de foto’s van Frits van Houts vandaag vrijgegeven op Facebook.
Met toestemming plaats ik nu hier.
Op Facebook is er alleen plat gezette tekst. In een eerdere fase stuurde hij mij, wat hij geschreven had, die lay-out houd ik aan. Dan is er iets van zijn dictie zonder stem. In vertrouwen gekregen vanwege mijn onvermogen aanwezig te zijn.
Dank je wel, Frank
Onderstaande foto’s Frits van Houts.
Het altijd terugkerende:
Menselijk tekort, André Malraux
